NHIỄM TRÙNG BÀNG QUANG
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
Nhiễm trùng đường tiểu
rất hay làm phiền phái nữ. Tại Mỹ, tính chung, mỗi năm phụ nữ đi khám bác sĩ
khoảng 8 triệu lần vì nhiễm trùng đường tiểu, và ít nhất, có 100.000 trường hợp
phải vào bệnh viện để chữa trị.
Nhiễm trùng đường tiểu bắt đầu đến thăm phụ nữ ở tuổi học trò (schoolgirl), rồi xảy ra nhiều nhất trong khoảng tuổi 20 đến 50, khi đời sống tình dục người phụ nữ đang mức độ phong phú nhất.
Đường tiểu là cơ quan bài tiết nước tiểu, từ trên xuống dưới gồm hai quả thận (kidneys), hai ống dẫn tiểu (ureters: dẫn nước tiểu từ hai quả thận xuống bọng đái), bọng đái (bladder), ống dắt tiểu (urethra: dắt nước tiểu từ bọng đái ra lỗ tiểu) và ngoài cùng là lỗ tiểu. Ống dắt tiểu ở đàn ông dài, ngoằn ngoèo, ngược lại ở phụ nữ, thẳng và ngắn, chỉ khoảng 4 cm. Đường tiểu nhiễm trùng khi vi trùng từ ngoài xâm nhập lỗ tiểu, đi ngược lên bọng đái qua ống dắt tiểu.
Lúc vi trùng xâm nhập và tấn công bọng đái (còn gọi bàng quang), người phụ nữ có những triệu chứng của bệnh nhiễm trùng bọng đái cấp tính (acute cystitis). Chúng ta bảo: đây là nhiễm trùng đường tiểu dưới. Không chữa trị, các vi trùng bò ngược lên các ống dẫn tiểu (ureters), đến thận, tạo bệnh nhiễm trùng thận (pyelonephritis); trường hợp này là nhiễm trùng đường tiểu trên. Nguy hiểm hơn, vi trùng từ thận có thể vào máu gây nhiễm trùng máu, và theo máu tới tấn công các cơ quan khác.
Vì sao phụ nữ dễ nhiễm trùng đường tiểu?
Tại sao phụ nữ hay nhiễm trùng đường tiểu hơn nam giới trong khoảng tuổi 20-50? Có nhiều lý do giải thích việc này:
- Ống dắt tiểu của phụ nữ vừa ngắn, lỗ tiểu lại nằm ngay phía trước âm đạo (vagina). Hậu môn (anus) cũng gần ngay đó, đằng sau âm đạo một chút. Bình thường, lúc nào cũng có sẵn các vi trùng, vi trùng bạn và vi trùng thù, sinh sống quanh vùng hậu môn, âm đạo và lỗ tiểu. Trong lúc giao-hợp (intercourse), khi ống dắt tiểu bị chà xát, vi trùng có sẵn quanh đó, như con E. coli chẳng hạn, dễ xâm nhập lỗ tiểu, rồi đi ngược lên ống dắt tiểu và xâm nhập bọng đái. (Đi tiểu ngay sau khi giao-hợp có thể làm giảm nhiễm trùng đường tiểu, vì giúp “đuổi” bớt các vi trùng đã xâm nhập bọng đái trong lúc giao hợp.)
- Thế giới quanh ta là một chung sống hoà bình giữa “thù” và “bạn”. Nói đến vi trùng (bacteria), ta nghĩ ngay đến những kẻ thù nguy hiểm mắt ta không thấy, chỉ chực tấn công và phá rối cuộc sống yên lành của ta. Thực ra, ta cũng có những người bạn tốt, những vi trùng tốt gọi là “normal flora”, ngày đêm sống chung và canh chừng bọn vi trùng xấu hộ ta. Đã bao lần ta phản bội những người bạn đáng yêu, giết chết những đồng minh trung thành này khi dùng trụ sinh không đúng cách. Như lúc nhiễm cảm, cúm do siêu-vi-trùng (virus), các sinh vật trụ sinh không giết được, nhiều người chúng ta vẫn hay dùng trụ sinh, nghĩ trụ sinh sẽ đuổi cảm, cúm đi mau hơn. (Có vị trong nhà lúc nào cũng trữ Ampicillin, bị gì cũng đem một, hai viên ra uống... “cho yên tâm”. Như dùng thuốc an thần.)
Chung quanh hậu môn, âm đạo và lỗ tiểu, như nhiều nơi khác trong cơ thể ta, luôn có sẵn các vi trùng bạn và thù chung sống hòa bình. Trụ sinh, dùng để chữa một bệnh nhiễm trùng, hoặc dùng lung tung không cần thiết, có thể giết nhầm những người bạn tốt, để các vi trùng xấu tha hồ tác yêu tác quái, gây nhiễm trùng đường tiểu khi gặp cơ hội. Cùng một cơ chế, thuốc giết tinh trùng đặt trong âm đạo để ngừa thai (spermicide), cũng có thể giết bớt các vi trùng tốt. Người ta còn nghĩ rằng thuốc ngừa thai, màng chắn ngừa thai đặt tại âm đạo (diaphragm) làm thay đổi tính chất của các vi trùng tốt, khiến chúng yếu đi, không đủ sức làm nhiệm vụ canh phòng.
- 2-8% phụ nữ mang thai nhiễm trùng đường tiểu. Đặc biệt, phụ nữ mang thai hay bị thể nhiễm trùng đường tiểu nặng hơn phụ nữ không mang thai, tức thể nhiễm trùng thận (đường tiểu trên). Khi mang thai, vì nhiều yếu tố khác nhau, đường tiểu làm việc trì trệ, chậm hơn bình thường. Đâu có hiện tượng ứ đọng, đó dễ nhiễm trùng hơn nơi khác.
Phụ nữ mang thai nhiễm trùng đường tiểu dễ sanh non, nhất là khi nhiễm trùng thận. Trẻ sanh ra cũng dễ chết hơn các trẻ sanh bởi các bà mẹ không nhiễm trùng đường tiểu.
Ngoài ra, ở cả hai phái nam và nữ, bất cứ tình trạng tật bệnh nào làm nước tiểu ứ đọng (do có bướu, sạn thận, đường tiểu hẹp, to tuyến nhiếp-hộ ở đàn ông trên 50 tuổi, bọng đái làm việc bất thường sau tai biến mạch máu não, ...) đều có thể gây nhiễm trùng đường tiểu. Trong những trường hợp nhiễm trùng thận vì nước tiểu ứ đọng do các tình trạng tật bệnh kể trên, thận bị vi trùng tàn phá nhanh hơn bình thường. Cho nên, để cứu vãn quả thận đang trong tình trạng kêu cứu, không những phải chữa nhiễm trùng bằng trụ sinh, mà ta cần khám phá và nếu có thể, sửa chữa các tình trạng tật bệnh gây sự ứ đọng nước tiểu.
Định bệnh
Khi nhiễm trùng bọng đái, bạn có triệu chứng đi tiểu nhiều lần. Mới xong, chút xíu lại muốn đi nữa. Nước tiểu không ra nhiều mỗi lần đi. Đã thế, còn đi tiểu đêm, đau (rát, nóng) lúc đang tiểu hay lúc sắp tiểu xong. Đồng thời, khác với bình thường, bạn cảm thấy rất khó nín tiểu, mót tiểu là phải đi ngay. Vùng bọng đái phía bụng dưới bạn đau, khó chịu. Nước tiểu bạn đục, hôi, lắm khi có máu.
Cũng như với các bệnh khác, định bệnh nhiễm trùng đường tiểu dựa vào bệnh sử (lời kể bệnh của bạn), thăm khám, và thử nghiệm. Thử nghiệm quan trọng nhất là xem nước tiểu dưới kính hiển vi (urinalysis) và nếu cần, cấy trùng nước tiểu (urine culture).
Đa số các trường hợp (80%), kẻ thù của những phụ nữ bị nhiễm trùng đường tiểu là vi trùng E. coli (đọc “I-cô-lai”). 20-30% các vi trùng E. coli đã lờn mặt Ampicillin, coi Ampicillin như... pha. Gần đây, một số bọn chúng còn coi thường cả Septra, Bactrim, những thuốc rất tốt để chữa nhiễm trùng đường tiểu ngày trước.
Sau E. coli, nhiều vi trùng khác cũng bắt chước, gây nhiễm trùng đường tiểu: Staphylococcus saprophyticus, Kebsiella pneumoniae, Proteus mirabilis, Enterococcus faecalis, P. aeruginosa, Enterobacter cloacae, Citrobacter, ... Mỗi con lại “chịu” một vài trụ sinh khác nhau, và đa số đã kháng Ampicillin.
Chữa trị
Ở Mỹ, hiện ba loại thuốc TMP-SMX (Septra, Bactrim), nitrofurantoin, fluoroquinolones (Cipro, Levaquin) hay được dùng để chữa trị nhiễm trùng bọng đái, uống chỉ 3-5 ngày nếu bạn đến khám bác sĩ sớm trong vòng một tuần lễ. Hai thuốc Cefpodoxime, fosfomycin cũng chữa được nhiễm trùng bọng đái, song ít được dùng hơn.
Trường hợp bạn đến khám sau một tuần; bạn đang dùng màng chắn ngừa thai (diaphragm); bạn mang bệnh tiểu đường; bạn mới nhiễm trùng đường tiểu gần đây, nay bị lại; bạn có sạn thận, hay những bất thường trong đường tiểu, ..., ta nên cấy trùng nước tiểu để nhận diện vi trùng, rồi dùng trụ sinh đủ 7 ngày cho chắc ăn.
Chữa 3 hay 7 ngày như vậy, trong vòng 2 tuần sau khi chữa, rủi bạn có triệu chứng bất thường nữa, ta nên cấy trùng nước tiểu lại, rồi dùng đúng loại trụ sinh vi trùng còn “chịu” (sensitive) đến 2 tuần hay hơn. Bác sĩ cũng khuyên, nếu bạn đang ngừa thai bằng thuốc giết tinh trùng đặt trong âm đạo (spermicide), hoặc màng chắn ngừa thai (diaphragm), có lẽ bạn nên đổi, dùng cách ngừa thai khác để tránh nhiễm trùng tái phát.
Bài sau, chúng ta sẽ tìm hiểu bệnh nhiễm trùng thận, tức nhiễm trùng đường tiểu trên.
Nhiễm trùng đường tiểu bắt đầu đến thăm phụ nữ ở tuổi học trò (schoolgirl), rồi xảy ra nhiều nhất trong khoảng tuổi 20 đến 50, khi đời sống tình dục người phụ nữ đang mức độ phong phú nhất.
Đường tiểu là cơ quan bài tiết nước tiểu, từ trên xuống dưới gồm hai quả thận (kidneys), hai ống dẫn tiểu (ureters: dẫn nước tiểu từ hai quả thận xuống bọng đái), bọng đái (bladder), ống dắt tiểu (urethra: dắt nước tiểu từ bọng đái ra lỗ tiểu) và ngoài cùng là lỗ tiểu. Ống dắt tiểu ở đàn ông dài, ngoằn ngoèo, ngược lại ở phụ nữ, thẳng và ngắn, chỉ khoảng 4 cm. Đường tiểu nhiễm trùng khi vi trùng từ ngoài xâm nhập lỗ tiểu, đi ngược lên bọng đái qua ống dắt tiểu.
Lúc vi trùng xâm nhập và tấn công bọng đái (còn gọi bàng quang), người phụ nữ có những triệu chứng của bệnh nhiễm trùng bọng đái cấp tính (acute cystitis). Chúng ta bảo: đây là nhiễm trùng đường tiểu dưới. Không chữa trị, các vi trùng bò ngược lên các ống dẫn tiểu (ureters), đến thận, tạo bệnh nhiễm trùng thận (pyelonephritis); trường hợp này là nhiễm trùng đường tiểu trên. Nguy hiểm hơn, vi trùng từ thận có thể vào máu gây nhiễm trùng máu, và theo máu tới tấn công các cơ quan khác.
Vì sao phụ nữ dễ nhiễm trùng đường tiểu?
Tại sao phụ nữ hay nhiễm trùng đường tiểu hơn nam giới trong khoảng tuổi 20-50? Có nhiều lý do giải thích việc này:
- Ống dắt tiểu của phụ nữ vừa ngắn, lỗ tiểu lại nằm ngay phía trước âm đạo (vagina). Hậu môn (anus) cũng gần ngay đó, đằng sau âm đạo một chút. Bình thường, lúc nào cũng có sẵn các vi trùng, vi trùng bạn và vi trùng thù, sinh sống quanh vùng hậu môn, âm đạo và lỗ tiểu. Trong lúc giao-hợp (intercourse), khi ống dắt tiểu bị chà xát, vi trùng có sẵn quanh đó, như con E. coli chẳng hạn, dễ xâm nhập lỗ tiểu, rồi đi ngược lên ống dắt tiểu và xâm nhập bọng đái. (Đi tiểu ngay sau khi giao-hợp có thể làm giảm nhiễm trùng đường tiểu, vì giúp “đuổi” bớt các vi trùng đã xâm nhập bọng đái trong lúc giao hợp.)
- Thế giới quanh ta là một chung sống hoà bình giữa “thù” và “bạn”. Nói đến vi trùng (bacteria), ta nghĩ ngay đến những kẻ thù nguy hiểm mắt ta không thấy, chỉ chực tấn công và phá rối cuộc sống yên lành của ta. Thực ra, ta cũng có những người bạn tốt, những vi trùng tốt gọi là “normal flora”, ngày đêm sống chung và canh chừng bọn vi trùng xấu hộ ta. Đã bao lần ta phản bội những người bạn đáng yêu, giết chết những đồng minh trung thành này khi dùng trụ sinh không đúng cách. Như lúc nhiễm cảm, cúm do siêu-vi-trùng (virus), các sinh vật trụ sinh không giết được, nhiều người chúng ta vẫn hay dùng trụ sinh, nghĩ trụ sinh sẽ đuổi cảm, cúm đi mau hơn. (Có vị trong nhà lúc nào cũng trữ Ampicillin, bị gì cũng đem một, hai viên ra uống... “cho yên tâm”. Như dùng thuốc an thần.)
Chung quanh hậu môn, âm đạo và lỗ tiểu, như nhiều nơi khác trong cơ thể ta, luôn có sẵn các vi trùng bạn và thù chung sống hòa bình. Trụ sinh, dùng để chữa một bệnh nhiễm trùng, hoặc dùng lung tung không cần thiết, có thể giết nhầm những người bạn tốt, để các vi trùng xấu tha hồ tác yêu tác quái, gây nhiễm trùng đường tiểu khi gặp cơ hội. Cùng một cơ chế, thuốc giết tinh trùng đặt trong âm đạo để ngừa thai (spermicide), cũng có thể giết bớt các vi trùng tốt. Người ta còn nghĩ rằng thuốc ngừa thai, màng chắn ngừa thai đặt tại âm đạo (diaphragm) làm thay đổi tính chất của các vi trùng tốt, khiến chúng yếu đi, không đủ sức làm nhiệm vụ canh phòng.
- 2-8% phụ nữ mang thai nhiễm trùng đường tiểu. Đặc biệt, phụ nữ mang thai hay bị thể nhiễm trùng đường tiểu nặng hơn phụ nữ không mang thai, tức thể nhiễm trùng thận (đường tiểu trên). Khi mang thai, vì nhiều yếu tố khác nhau, đường tiểu làm việc trì trệ, chậm hơn bình thường. Đâu có hiện tượng ứ đọng, đó dễ nhiễm trùng hơn nơi khác.
Phụ nữ mang thai nhiễm trùng đường tiểu dễ sanh non, nhất là khi nhiễm trùng thận. Trẻ sanh ra cũng dễ chết hơn các trẻ sanh bởi các bà mẹ không nhiễm trùng đường tiểu.
Ngoài ra, ở cả hai phái nam và nữ, bất cứ tình trạng tật bệnh nào làm nước tiểu ứ đọng (do có bướu, sạn thận, đường tiểu hẹp, to tuyến nhiếp-hộ ở đàn ông trên 50 tuổi, bọng đái làm việc bất thường sau tai biến mạch máu não, ...) đều có thể gây nhiễm trùng đường tiểu. Trong những trường hợp nhiễm trùng thận vì nước tiểu ứ đọng do các tình trạng tật bệnh kể trên, thận bị vi trùng tàn phá nhanh hơn bình thường. Cho nên, để cứu vãn quả thận đang trong tình trạng kêu cứu, không những phải chữa nhiễm trùng bằng trụ sinh, mà ta cần khám phá và nếu có thể, sửa chữa các tình trạng tật bệnh gây sự ứ đọng nước tiểu.
Định bệnh
Khi nhiễm trùng bọng đái, bạn có triệu chứng đi tiểu nhiều lần. Mới xong, chút xíu lại muốn đi nữa. Nước tiểu không ra nhiều mỗi lần đi. Đã thế, còn đi tiểu đêm, đau (rát, nóng) lúc đang tiểu hay lúc sắp tiểu xong. Đồng thời, khác với bình thường, bạn cảm thấy rất khó nín tiểu, mót tiểu là phải đi ngay. Vùng bọng đái phía bụng dưới bạn đau, khó chịu. Nước tiểu bạn đục, hôi, lắm khi có máu.
Cũng như với các bệnh khác, định bệnh nhiễm trùng đường tiểu dựa vào bệnh sử (lời kể bệnh của bạn), thăm khám, và thử nghiệm. Thử nghiệm quan trọng nhất là xem nước tiểu dưới kính hiển vi (urinalysis) và nếu cần, cấy trùng nước tiểu (urine culture).
Đa số các trường hợp (80%), kẻ thù của những phụ nữ bị nhiễm trùng đường tiểu là vi trùng E. coli (đọc “I-cô-lai”). 20-30% các vi trùng E. coli đã lờn mặt Ampicillin, coi Ampicillin như... pha. Gần đây, một số bọn chúng còn coi thường cả Septra, Bactrim, những thuốc rất tốt để chữa nhiễm trùng đường tiểu ngày trước.
Sau E. coli, nhiều vi trùng khác cũng bắt chước, gây nhiễm trùng đường tiểu: Staphylococcus saprophyticus, Kebsiella pneumoniae, Proteus mirabilis, Enterococcus faecalis, P. aeruginosa, Enterobacter cloacae, Citrobacter, ... Mỗi con lại “chịu” một vài trụ sinh khác nhau, và đa số đã kháng Ampicillin.
Chữa trị
Ở Mỹ, hiện ba loại thuốc TMP-SMX (Septra, Bactrim), nitrofurantoin, fluoroquinolones (Cipro, Levaquin) hay được dùng để chữa trị nhiễm trùng bọng đái, uống chỉ 3-5 ngày nếu bạn đến khám bác sĩ sớm trong vòng một tuần lễ. Hai thuốc Cefpodoxime, fosfomycin cũng chữa được nhiễm trùng bọng đái, song ít được dùng hơn.
Trường hợp bạn đến khám sau một tuần; bạn đang dùng màng chắn ngừa thai (diaphragm); bạn mang bệnh tiểu đường; bạn mới nhiễm trùng đường tiểu gần đây, nay bị lại; bạn có sạn thận, hay những bất thường trong đường tiểu, ..., ta nên cấy trùng nước tiểu để nhận diện vi trùng, rồi dùng trụ sinh đủ 7 ngày cho chắc ăn.
Chữa 3 hay 7 ngày như vậy, trong vòng 2 tuần sau khi chữa, rủi bạn có triệu chứng bất thường nữa, ta nên cấy trùng nước tiểu lại, rồi dùng đúng loại trụ sinh vi trùng còn “chịu” (sensitive) đến 2 tuần hay hơn. Bác sĩ cũng khuyên, nếu bạn đang ngừa thai bằng thuốc giết tinh trùng đặt trong âm đạo (spermicide), hoặc màng chắn ngừa thai (diaphragm), có lẽ bạn nên đổi, dùng cách ngừa thai khác để tránh nhiễm trùng tái phát.
Bài sau, chúng ta sẽ tìm hiểu bệnh nhiễm trùng thận, tức nhiễm trùng đường tiểu trên.
No comments:
Post a Comment